معماری و نوسازی و مراحل گسترش شهر مشهد

معماری و نوسازی - مراحل گسترش شهر مشهد

چکیده:

پیش از آنكه حضرت رضا (ع) در سال 203 هجری قمری شهید و در این محل مدفون شوند و نام مشهد پیدا شود در مجاور آن شهری قدیمی به نام نوغان وجود  داشت كه مركز ولایت تاریخی و مهم توس بود . بدان سبب والیان توس در نوغان مستقر می شدند . حمید بن قحطبه از والیان توس در سال 159 قمری درگذشت امّا كاخ و باغ وی همچنان دایر و آباد بود تا اینكه خلیفه هارون الرشید در سال 193 هجری به هنگام سفر به خراسان در آن مستقر شد و درگذشت چون جسد هارون الرشید را درباغ حمیدبن قحطبه دفن كردند قبّه و بقعه ای بر روی مدفن وی ساخته شد كه به بقعه هارونی شهرت یافت . ده سال پس از مرگ هارون نیز حضرت رضا (ع) توسط مأمون در نوغان شهید شد و به امر و صلاح دید وی در همان بقعة‌ هارونی به خاك سپرده شد . از آن پس به محل مزبور مشهد گفته شد . بدین سان هستة‌اولیة‌ شهر كنونی مشهد درسال 203 قمری در مجاور شهر قدیمی نوغان شكل گرفت .

 بنابراین هرچند مشهد با این نام قدمتی هزارودویست ساله دارد امّا شاخه ای نورسته از ریشة‌قدیمی به نام نوغان است كه عمر آن به مراتب بیش از هزار و دویست سال است . اگر دو واقعة  مرگ هارون الرشید و شهادت حضرت رضا (ع) در نوغان توس روی نمی داد نوغان به مشهد كنونی تبدیل نمی شد و شاید دومین شهر كشور نمی گردید . حال باید دید مقر شهر مشهد شایستگی احداث شهری چنین بزرگ را داشته است . این شهر در دشتی حاصلخیز میان دو رشته كوه پرآب به نامهای هزارمسجد ( در شمال ) و بینالود ( در جنوب ) در كنار رودخانه ای به نام كشف رود واقع شده است . دشت مزبور كه حدود هفده هزار كیلومتر مربع وسعت دارد حوضة‌آبریز كشف رود را تشكیل می دهد و از دیرباز به ولایت توس شهرت داشته است . سرچشمة‌كشف رود دركنایش رادكان واقع در 70 كیلومتری شمال غرب مشهد قرار دارد . كشف رود از حدود یك فرسنگی شمال مشهد می گذرد و در محل پل خاتون واقع در جنوب شرق سرخس ، به فاصلة‌ تقریباً‌صدو پنجاه كیلومتری مشرق مشهد ، به هریود می پیوندد .

بنابراین مشهد در بدو امر در حاشیة‌ رودخانه ای پرآب واقع بوده ، امّا به سبب آنكه بستر كشف رود در ارتفاعی كمتراز مقر مشهد جریان دارد . دسترسی به آب آن برای اهالی شهر به سادگی مقدور نبوده است . بدین سبب اغلب روستاهای مجاور شهر و هم خود نوغان و مشهد از آغاز تا اوایل قرن حاضر عموماً با قنات مشروب می شده اند . این امر سبب شده است تا پس از پیدایش مشهد و روی آوردن سادات و شیعیان به سوی آن با كمبود آب روبرو شود و در نهایت مركزیت توس را از اوایل سدة‌چهارم هجری از دست بدهد . در قرون بعد نیز هرگاه جمعیت شهر به سببی رو به افزایش گذاشته اولین معضل آن كمبود آب بوده است كه اكنون نیز یكی از مهمترین كمبودهای مشهد آب شرب آن است . امّا از نظر سلامت هوا ، مشهد دارای چنان آب و هوایی بوده كه عوماً  گفته می شده است در این شهر طاعون شیوع نخواهد یافت . همچنین از نظر زلزله ، مشهد در محلی امن و بدون گسل قرارگرفته به گونه ای كه در عمر 1200 ساله آن تنها یك زلزله نسبتاً‌ مهم در آن روی داده كه مركز آن هم شهر نیشابور بوده است .

به جز آنچه گذشت مشهد بر سر بزرگترین شاهراه ارتباطی خراسان ، یعنی جاده ابریشم و در میانة‌ شهرها و ولایات مهمی چون توس ، نیشابور ، هرات ، جام ، خبوشان ( قوچان ) و دشت خاوران ( شهرهای نسا و ابیورد ) و قلعة‌كلات واقع بوده كه امتیاز مثبت مهمی برای آن محسوب می شده است .